با توجه به حالت‌های مختلف انتخاب کشیده در سطر نویسی، که در جلسه قبل با خطوط ساده نمایش داده شده بود، در این جلسه نمونه‌هایی برای هر یک به عنوان سرمشق ارائه می‌شود.

در سرمشق چه تمهیداتی به کار گرفته شده است تا کشیده «سر» در وسط سطر قرار گیرد؟

در این قسمت چند نمونه از سطر نویسی استادان معاصر را از نظر ترکیب‌بندی ‌مورد مطالعه و بحث و بررسی قرار می‌دهیم تا بیش از پیش، با انواع ترکیب‌بندی ‌در سطر آشنایی یافته، روش‌های گوناگون ایجاد تعادل زیبایی در سطر نویسی را بهتر بشناسیم.

در نمونه شكل «الف» در کلمه خواست عمدا بالاتر از جایگاه اصلی‌اش در خط زمینه قرار گرفته است. آیا دلیل آن را می‌دانید؟

در نمونه‌ی بر حرکت ضمّه و تشديد کلمه «مُدعی» تأکید شده است. از نظر بصری قرار دادن این حرکات در ایجاد تعادل کلی سطر، چه نقشی ایفا می‌کند؟

در سرمشق نمونه به نقطه‌های کلمه دریغ و جایگاه آنها توجه کنید و توضیح دهید چرا ۲ نقطه‌ی «ی» در زیر حرف «د» قرار گرفته است؟

به جایگاه ۳ کشیده اصلی در سرمشق نمونه که در منطقه‌های ۲، ۴ و ۶ قرار گرفته‌اند توجه کنید و توضیح دهید چه تمهیداتی در ترکیب‌بندی ‌این سطر به کار رفته تا کل سطر از تعادل و آهنگ مناسبی برخوردار شود؟

توضیح دهید که برای کاستن از طول سطر، چه تدابیری در ترکیب‌بندی ‌این سطر به کار رفته است؟

تمرین منزل

عبارت: «با پاداش دادن به نیکوکار، بد کار را بیازار» را که از فرموده‌های گوهربار امام علی (ع) است، در کاغذی مرغوب و مناسب خوشنویسی کنید تا بهترین نمونه‌ها به وسیله هنرآموز محترم انتخاب و در محل‌های مناسبی از آموزشگاه نصب شود.

سرمشق الف

در این سرمشق، همانطور که مشاهده می‌شود، وجود ۲ کشیده و ۲ گردی در دو طرف سطر، موجب شده است که تقارن و تعادل در کل سطر ایجاد گردد. کشیده‌ها در منطقه‌های ۲ و ۴ قرار گرفته و به سطرآهنگی آرام و ملایم داده‌اند. به طوری که چشم از ابتدا تا انتهای سطر در یک خط افقی با موج ملایم و نرم حرکت می‌کند و از دیدن و خواندن آن احساس آرامش به انسان دست می‌دهد. اغلب سطرهای متعادل و متقارنی که همانند این سطر دارای ترکیب‌بندی ‌ساده‌ای ‌هستند این ویژگی را دارند.

سرمشق ب

این سرمشق با سرمشق الف، از جهت ترکیب‌بندی ‌و شکل کلی کاملا متفاوت است. در این سرمشق بر خلاف سرمشق اول نگاه ما، به طور افقی در سطر حرکت نمی‌کند بلکه این حرکت تقریبا به صورت زیگزاگ با موج‌های بلند است و احساسی که بعد از دیدن و خواندن آن به ما دست می‌دهد نوعی احساس شادی و میل به تحرک است. با این همه، هر دو سرمشق دارای تعادل هستند.

همانطور که مشاهده کردید، انواع ترکیب‌بندی‌ها می‌توانند احساسات مختلفی را در بیننده ایجاد کنند. به همین دلیل شناخت ویژگی‌های ‌بصری ترکیب‌بندی‌ها می‌تواند خوشنویس را در جهت بیان احساس و اندیشه اش یاری دهد.

تمرین منزل

عبارت «با دوستان مروت، با دشمنان مدارا» را در یک سطر خوشنویسی کنید. سپس آن را از جهت ترکیب‌بندی ‌مورد تجزیه و تحلیل قرار داده، در صفحه‌ای ‌توضیح دهید.

تمرینات کارگاهی

۱. از روی سرمشق الف، سه بار تمرین کنید.

۲-. از روی سرمشق ب، سه بار تمرین کنید.

ترکیب‌بندی ‌در دو سطری‌ها

یکی دیگر از قالبهای رایج در خوشنویسی، بویژه خوشنویسی نستعلیق، قالب دو سطری است.

در این قالب، دو سطر را که معمولا ۲ مصرع از یک بیت می‌باشد، بر روی دوخط زمینه هم اندازه که به موازات هم رسم شده است طوری خوشنویسی می‌کنند که شروع و پایان هر دو سطر در امتداد یک خط عمودی قرار گیرد. فاصله مابین دو سطر بستگی به طول سطرها دارد. اگر طول سطرها کوتاه باشد این فاصله ۹ تا ۱۲ نقطه و در صورتی که طول سطرها زیاد باشد این فاصله تا ۱۵ نقطه متغير و مجاز است. در هر حال، فاصله دو سطر باید به گونه‌ای ‌انتخاب شود که در نهایت، وحدت کلی دو سطر به عنوان یک واحد دو سطری حفظ شود.

انتخاب جایگاه کشیده‌ها در قالب دو سطری همانند تک سطری است. با این تفاوت که در این قالب روشهای متنوع و متعددی برای ایجاد تعادل در ترکیب‌بندی ‌وجود دارد. در این جلسه فقط دو نوع ترکیب‌بندی ‌که در اولویت ۱هستند، مورد بررسی قرار می‌گیرند.

در نمونه‌ها، بهترین نحوه ترکیب‌بندی ‌و جایگاه کشیده‌ها در قالب دو سطری با خطوط ساده نمایش داده شده است.

اگر یک کشیده در هر سطر مورد نظر است بهترین حالت انتخاب کشیده در منطقه ۳ هر دو سطر می‌باشد.

اگر دو کشیده در هر سطر مورد نظر باشد بهترین حالت انتخاب کشیده‌ها در منطقه‌های ۲ و ۴ هر دو سطر می‌باشد.

آیا می‌توانید توضیح دهید چرا این دو نوع ترکیب‌بندی ‌در اولویت اول قرار دارند؟

تمرین منزل

بیت «زمانه قرعه نو می‌زند به نام شما   خوشا شما که جهان می‌رود به کام شما» را در ۲ نوع ترکیب‌بندی اولویت ۱ خوشنویسی کنید.

تمرینات کارگاهی

۱. از روی تمامی کلمات و اتصالات جدید در سرمشق‌های دو سطری این جلسه، سه بار تمرین کنید.

۲. از سرمشق‌های دو سطری این جلسه، دو بار خوشنویسی کنید.

سرمشق‌های دو سطری

در جلسه نوزدهم با دو نوع ترکیب‌بندی ‌در دو سطری‌ها که در اولویت اول قرار داشتند آشنا شدید و سپس به بررسی و تمرین پرداختید. در این جلسه، انواع ترکیب‌بندی ‌دو سطری را که در اولویت دوم قرار دارند مورد مطالعه، بررسی و تمرین قرار می‌دهیم.

در این بخش، دو نمونه از ترکیب‌بندی ‌دو سطری که از آثار استاد امیرخانی (معاصر) انتخاب شده است، ارائه می‌شود، تا شما فراگیران عزیز با مطالعه دقیق آنها تدابیر و ابتکارات به کار رفته در این نمونه‌ها را مورد بررسی قرار داده و به سؤالات مطرح شده پیرامون هر کدام، با مباحثه و تبادل نظر پاسخ گویید.

در نمونه در برخی موارد نقطه‌ها حذف و در برخی موارد نقطه‌های اضافی درج شده است. آیا می‌توانید دلیل آن را کشف کرده، توضیح دهید؟

در سطر اول، تا کشیده‌ی «پیوسته» حروف و اجزا با فاصله نوشته شده اما در سطر دوم این فاصله‌ها تا کلمه «است» کمتر شده است و «الف» كلمه‌ی «است» بر روی «هی» سوار شده است. علت این اقدام را توضیح دهید.

جایگاه و منطقه کشیده‌های دو سطر را با شماره منطقه مربوط مشخص کنید.

در نمونه جایگاه کشیده‌ها را با شماره منطقه مربوط مشخص کنید. (در سطر اول جزء «ست» هم کشیده محسوب می‌شود.)

ترکیب‌بندی ‌نمونه را با خطوط ساده نمایش دهید.

تمرین منزل

بیت «گل بود و سبزه بود و سرود پرنده بود     در آفتاب گرمی شادی دهنده بود» را در یکی از ترکیب‌بندی‌های اولویت ۲ خوشنویسی کنید.

تمرینات کارگاهی

۱. هر یک از کلمات و اتصالات جدید سرمشق‌های این جلسه را، دو بار خوشنویسی کنید. ۲. از روی سرمشق‌های این جلسه یک بار با دقت خوشنویسی کنید.

سرمشق‌های دو سطری

در این جلسه اولویت سوم از انواع ترکیب‌بندی ‌دو سطری و توضیحاتی پیرامون سایر موارد ارائه می‌شود.

در نمونه اولویت سوم از ترکیب‌بندی‌های دو سطری با خطوط ساده نمایش داده شده است.

در سرمشق نمونه، چه تمهیداتی به کار رفته است تا در کشیده کلمات «پیوسته» و «نمیگردی» در زیر هم و منطقه ۲ قرار گیرند؟

اگر در سطر دوم به جای کلمه نمیگردی، کلمه‌ی پنهان به صورت کشیده نوشته می‌شد چه اشکالاتی در ترکیب‌بندی ‌کلی این دو سطری به وجود می‌آمد؟

نکته: در نمونه، حرف «س» در کلمات پرسیمت در هر دو سطر به صورت کشیده نوشته شده است که این عمل نه تنها به ایجاد تعادل در کل ترکیب‌بندی ‌منجر شده است بلکه آهنگ و ریتم چشم‌نوازی بدان بخشیده است که اگر این کلمات با دندانه نوشته می‌شد چنین آهنگ موزونی پدید نمی‌آمد.

برخی از اشعار و جملات، در هیچ کدام از ترکیب‌بندی‌های مطرح شده تک سطری و دو سطری، قابل اجرا نیستند. این گونه سطرها را در اصطلاح خوشنویسی «سطرها یا ترکیب‌بندی‌های ناموافق» می‌گویند که ایجاد تعادل در آنها به وسیله انتخاب کشیده‌های مناسب ممکن نیست. به همین دلیل در چنین مواردی باید با تأمل بیشتر در ترکیب‌بندی ‌آنها و استفاده از ابتکار و خلاقیت فردی تلاش شود تا تعادل نسبی و هماهنگی قابل قبولی در شاکله کلی آنها ایجاد گردد. بدیهی است که اگر در چنین مواردی ناگزیر به سطر نویسی در قالب تک سطری و دو سطری نباشیم از قالب‌های دیگر و ترکیب‌بندی‌های آزاد بهره می‌گیریم.

در برخی موارد خوشنویسان از دو کشیده روی هم در ترکیب‌بندی‌های تک سطری و دو سطری و چلیپا استفاده می‌کنند. این عمل می‌تواند در هر نوع ترکیب‌بندی ‌سطری که قابلیت کشیده‌های روی هم داشته باشد اعمال شود مشروط بر این که تعادل و هماهنگی و آهنگ کلی ترکیب‌بندی ‌را مخدوش نسازد.

نکته: کشیده‌هایی که در بالای منطقه ۵ قرار می‌گیرند به عنوان کشیده‌های فرعی در بسیاری از ترکیب‌بندی‌های سطری قابل اجراست.

توضیح: حروف تخت کوتاه، چه به صورت متصل و چه به صورت منفرد، می‌توانند جایگزین یک کشیده در سطر باشند. در چنین مواردی بهتر است طول حروف تخت کوتاه اندکی بیش از ۵ نقطه (حدود ۶ نقطه) نوشته شود.

تمرین منزل

مصرع «هر کسی بر حسب فهم گمانی دارد» را با استفاده از کشیده‌های روی هم (موازی) ترکیب‌بندی ‌و خوشنویسی کنید.

یکی از هنرهای زیبای ایرانیان هنر خوشنویسی است که از سال های پیش در کشور ایران وجود داشته و با روح و جان مردم عجین شده است. این هنر دارای تاریخی طولانی بوده و هنرمندان بسیاری را در دل خود جای داده است. در این مطلب به ادامه آشنایی با سطرنویسی و تمرین در حروف الفبای فارسی می پردازیم.

آموزش الفبا (حروف گرد)

شکل «ی» یکی از زیباترین شکل‌های نستعلیق است. حرکت مارپیچی S که از حرکت‌های بسیار زیبا و جذاب در هنرهای تجسمی است ترکیب کلی شکل «ی» را تشکیل داده است.

این شکل با ۳ حرکت قلم اجرا می‌‌شود و حرکت آخر آن که گردی «ی» را در بر می‌‌گیرد، اندکی از حروف گرد قبلی کوچکتر نوشته می‌‌شود و گودی سمت چپ آن، ۵/۰ نقطه بیشتر از گردی‌های قبلی (یعنی ۵/۲ نقطه) می‌‌باشد.

نحوه اجرای شکل «ی»

ابتدا نقطه‌های راهنما را به صورت ۳ نقطه عمودی قرار می‌دهیم. سپس قلم را با زاویه ۶۳ درجه در ۳ نقطه بالاتر از خط زمینه قرار داده، با اشاره‌ای ‌مختصر به طرف بالا و حرکت در جهت چپ و پایین با اندکی قوس، حرکت اول را انجام می‌‌دهیم. ارتفاع این حرکت حدود ۲ نقطه می‌‌باشد. حرکت دوم را با حرکت قلم به طرف راست، با اندکی شیب و به صورت پیچ‌دار به اندازه یک نقطه اجرا می‌‌کنیم. حال در حرکت سوم، گردی «ی» را که اندکی از شكل پایه کوچکتر و انتهای آن نیم نقطه بیشتر است می‌‌نویسیم و شکل را کامل می‌‌کنیم.

نکته: کلیه حروف گردی که از راست به چپ نوشته می‌‌شوند (ن ق ل س س کشیده ص ی) در قسمت ماقبل آخر و قبل از اتصال به گردی، حالت عمودی دارند.

تمرین منزل

عبارت یا جمله‌ای ‌کوتاه را که در آن حرف «ی» به کار رفته باشد در یک کادر مستطیل ۱۰×۳۰ خوشنویسی کنید.

تمرینات کارگاهی

١. شکل «ی» را ۵ سطر تمرین کنید.

۲. هر یک از کلمات «بازی، روان و ارادت» را، یک سطر خوشنویسی کنید.

۳. دو کلمه ساده را که در آن حرف «ی» به کار رفته باشد پیدا کنید و از هر کدام دو سطر خوشنویسی کنید

در سرمشق این جلسه که یک سطر کوتاه می‌‌باشد حرف «ی» به حالت برگردان نوشته شده است، این نوع «ی» معمولا در آخر سطر و در قسمت بالای آخرین اجزای سطر نوشته می‌‌شود، کشیده این شکل از چپ به راست اجرا می‌‌شود و از ۵/۰ تا ۱ نقطه شیب دارد. طول آن از ۹ تا ۱۱ نقطه متغیر است. این شکل را «ی» معکوس نیز می‌‌گویند.

تمرین منزل

عبارت «ای آفتاب تابان» را در یک صفحه A4 خوشنویسی کرده، اجزای آن را در ۳ درجه گروه‌بندی ‌‌کنید و در ذیل سطر بنویسید.

تمرینات کارگاهی

۱. شكل «ی معکوس» را سه سطر تمرین کنید.

۲. هر یک از دو اتصال جدید و اتصالات مشابه آنها را، یک سطر تمرین کنید.

۳. از روی سرمشق، ۳ بار خوشنویسی کنید.

آموزش الفبا (حروف گرد)

در این جلسه آخرین شکل‌های حروف گرد را که «ح و ع» می‌‌باشد مورد بررسی قرار می‌دهیم. با فراگیری این دو شکل، آموزش حروف الفبا پایان می‌‌یابد و در جلسات بعد، به بررسی و آموزش اتصالات، ترکیب‌بندی ‌‌در سطر، ویژگی‌های ‌‌‌‌ساختاری انواع خوشنویسی و موارد کاربردی آنها، شناخت حرکت‌های نو در خوشنویسی معاصر و ارتباط و پیوستگی هنر خوشنویسی با دیگر هنرها خواهیم پرداخت.

نحوه اجرای شکل «ح»

شکل «ح» را بهتر است با دو حرکت قلم اجرا کنیم. ابتدا نقطه‌های راهنما را به صورت ۳ نقطه عمودی بالای خط زمینه قرار داده، نوک قلم (نیش قلم) را در حدود ۲ نقطه بالاتر از خط زمینه می‌‌گذاریم و در زاویه ̊۶۳ اندکی به طرف بالا حرکت داده، سپس در ادامه با تغییر مسیر به طرف راست و در حالت تقریبا افقی به اندازه یک نقطه، طوری قلم را حرکت می‌‌دهیم که پهنای این قسمت به تدریج پهن‌تر شود و در پایان، تا  پهنای قلم ضخامت پیدا کند، حال، با یک تغییر مسیر دیگر، قلم را در جهت پایین و چپ به صورت قوس‌دار تا یک نقطه می‌‌رانیم. در این جا، قسمت اول شكل «ح» تمام می‌‌شود. در حرکت دوم با اتصال شکل پایه حروف گرد که بر خلاف دیگر حروف از چپ به راست اجرا می‌‌شود شکل را کامل می‌‌کنیم. گفتنی است که قسمت گردی شکل‌های «ح و ع» اندکی بازتر و بزرگتر از دیگر حروف گرد نوشته می‌‌شوند؛ اما این اختلاف بسیار جزیی است و چندان محسوس نمی‌‌باشد.

نحوه اجرای شکل «ع»

این شکل نیز بهتر است مانند «ح» با دو حرکت قلم اجرا شود. بعد از قرار دادن ۳ نقطه راهنما در بالای خط زمینه، نوک قلم را در ۲ نقطه بالاتر از خط زمینه می‌‌گذاریم و به اندازه نیم نقطه در جهت زاویه ̊۶۳ حرکت می‌دهیم؛ سپس گره نوک «ع» را با نیش قلم شکل داده، در همان مسیر به طرف پایین حرکت می‌‌کنیم و با تغییر مسیر به طرف راست، با اندکی شیب به طرف پایین به طول  نقطه طوری قلم را حرکت می‌‌دهیم که این قسمت پهنای قلم، ضخامت پیدا کند. حال، با نیش قلم به اندازه نیم نقطه به طرف بالا و در جهت ̊۶۰ و سپس برگشت به طرف پایین و چپ به صورت مورب و اندکی قوس‌دار، قسمت اول شکل «ع» را به اتمام می‌‌رسانیم. در پایان با اتصال گردی، مانند شکل «ح»، اجرای حرف «ع» را کامل می‌‌کنیم.

تمرین منزل

در یک کادر مربع ۲۰×۲۰، دو دایره متحدالمرکز رسم کنید و شکل‌های «ح» و «ع» را در محیط این دایره‌ها و در کنار هم خوشنویسی کنید.

تمرینات کارگاهی

١. هر یک از شکل‌های «ح و ع» را، سه سطر تمرین کنید .  

۲. هر یک از کلمات «سياح» (به صورت کشیده) و «ابداع» را، دو سطر خوشنویسی کنید.

٣. کلیه حروف گرد (ن ق ل س ص س کشیده ی ح ع) را به طور متوالی بنویسید و با راهنمایی‌های هنرآموز محترم، اشکالات خود را در این بخش رفع کنید.

سرمشق این جلسه را با دقت مورد مطالعه و بررسی قرار داده، با راهنمایی‌های هنرآموز محترم، در مورد پاسخ سوالات مطرح شده، بحث و تبادل نظر کنید.

نحوه اتصال حروف به حرف «ل»

خوشنویسی کلمات گل، گلاب، يل، يلدا، آمل، ملوان، بلبل را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهید. سپس یکی از قواعد اتصالات در نستعلیق را که مربوط به اتصال حروف به «ل کوچک» (غیر آخر) و «ل بزرگ» (آخر) می‌‌باشد کشف کرده، عبارت ذیل را کامل کنید.

اکنون با بررسی اتصال کشیده حرف «س» به «ر» و مطالعه برخی اتصالات مشابه آن به گوشه‌ای ‌دیگر از نظم و قانونمندی حاکم بر ساختار نستعلیق پی خواهیم برد.

تمرین منزل

مصرع «آفتاب آمد دلیل آفتاب» را در یک کادر مستطیل cm ۲۵×۱۰، با به‌ کار‌گیری ‌آموخته‌های خود در سطر نویسی و با تفکر و تأمل در چگونگی ترکیب‌بندی ‌‌آن و رعایت قواعد مربوطه خوشنویسی کنید.

تمرینات کارگاهی

۱. هر یک از کلمات گل، گلاب، يل، يلدا، آمل، ملوان، بلبل را، سه بار تمرین کنید.

٢. کشیده‌ی «سر» و اتصالات مشابه آن را یک سطر تمرین کنید.

۳. سطر «ای گل سرخ باغ» را، سه بار خوشنویسی کنید.

در این جلسه نحوه اتصال حروف «ج چ ح خ» را به حروف دیگر، مورد بررسی قرار داده، شکل‌های مختلف این حروف را در نستعلیق مطالعه کرده، موارد کاربرد هر کدام را با استفاده از قواعد و راهکارهایی ساده خواهیم آموخت.

هرگاه هر یک از حروف «ج چ ح خ» در اول کلمه یا بخشی از کلمه واقع شود که به حرف ماقبل خود وصل نباشد در ۳ شکل نوشته می‌شود که هر کدام در موارد خاص به کار می‌رود. در این حال، حرکت و حرف بعدی شکل آن را مشخص می‌کند.

حالت اول: هرگاه، حرکت قلم بعد از «ج چ ح خ» به طرف راست برگردد، از شکل «ح ساده» استفاده می‌کنیم.

حالت دوم: هرگاه، حروف «ج چ ح خ» در اول کلمه یا بخشی از کلمه بیاید که به حرف ماقبل خود متصل نباشد و ادامه سر این حروف به طرف پایین یا افقی به طرف چپ باشد به شکل «ح گره‌دار» نوشته می‌شود.

حالت سوم: هرگاه حروف «ج چ ح خ» در اول کلمه یا بخشی از کلمه، طوری واقع شود که به حرف ماقبل خود متصل نباشد و حرکت بعدی آن به طرف بالا باشد به شکل «ح بسته» نوشته می‌شود.

نکته: هرگاه، هر یک از حروف «ج چ ح خ» در وسط کلمه بیاید به طوری که به حرف ماقبل و مابعد خود متصل باشد اگر حرکت بعد از این حروف، برگشت به طرف راست باشد به صورت «ح ساده» و در بقیه موارد به صورت «ح افقی» نوشته می‌شود.

ضمنا در کلیه مواردی که حروف «ج چ ح خ» در آخر کلمه واقع شده باشند، چه به صورت متصل مانند کلمه «صبح» و چه به صورت منفرد مانند کلمه «سُرخ»، به شکل «ح ساده» نوشته می‌شوند.

تمرین منزل

در یک کادر مربع cm ۲۰×۲۰ با تکرار نام مبارک «محمد (ص)» در رنگ‌بندی ‌و ترکیب‌بندی ‌دلخواه، قطعه‌ای ‌زیبا خلق کنید.

تمرینات کارگاهی

۱. از تمامی اتصالات این جلسه، سه بار تمرین کنید.

۲. هر یک از کلمات «خدا، ناجی، خبر، جمال، خلوص، چتر، خنک، مجد، نجات، نجوم، نجم و حجاب» را به طور متوالی، دو بار خوشنویسی کنید.

٣. اتصالات حرف م به حروف دیگر را به دقت مطالعه کرده، موارد استفاده از «م چهارگوش»، «م گرد» و «م سه گوش» را به صورت مختصر بنویسید و از هر یک، سه بار تمرین کنید.

کشیده‌ها با «مدّات» در خوشنویسی نستعلیق از اهمیت ویژه‌ای ‌برخوردارند. ساختار افقی و نسبتا بزرگ کشیده‌ها، ارزش بصری و نقش تعیین کننده آنها را در هر نوع ترکیب‌بندی ‌قطعات خوشنویسی، اعم از آثار سنتی یا مدرن، چنان ممتاز و برجسته ساخته است که خوشنویسان در ترکیب‌بندی ‌آثار خوشنویسی، بیش و پیش از هر چیز به چگونگی کشیده‌ها و موقعیت و جایگاه آنها در اثر توجه دارند. زیرا علاوه بر اینکه کشیده‌ها نقش اساسی در ایجاد تعادل، تقارن، ریتم و آهنگ کلی اثر خوشنویسی ایفا می‌کنند، دارای بیان هنری بسیار نیرومندی نیز هستند که در موقعیت‌های مختلف می‌توانند آرامش، سکوت، ابدیت، رشد، وصال، بردباری و بسیاری حالات و احساسات دیگر را به بیننده القا کنند.

در جلسات قبل حروفی را که به صورت منفرد و بدون اتصال به حروف دیگر قابلیت کشیده نوشتن داشتند فرا گرفتیم که «حروف تخت»، «س، ش» و «ی برگردان» را در بر می‌گرفت. در این جلسه کشیده‌های متصل را مورد بررسی قرار می‌دهیم.

کشیده‌های متصل را می‌توان به طور کلی در دو گروه جای داد:

الف) کشیده‌های کامل

ب) کشیده‌های کم شیب

الف) کشیده‌های کامل

کشیده‌های کامل، ۷ تا ۱۰ نقطه طول و ۲ نقطه شیب دارند و در مواقعی که اتصال پایانی کشیده مستقیما به طرف بالا حرکت نکند نوشته می‌شوند.

ب) کشیده‌های کم شیب

کشیده‌های کم‌ شیب، ۷ تا ۱۰ نقطه طول و ۱ تا ۵/۱ نقطه شیب دارند و در کلماتی که اتصال پایانی کشیده به طرف بالا حرکت کند نوشته می‌شوند.

نکته: در کلماتی که دارای حروف متصل بیشتری هستند (مانند صبحدم، هیچکس) و یا به حروف تخت ختم شوند (مانند سنگ، شیب و ...) هر دو گروه از کشیده‌ها اندکی کوتاه‌تر نوشته می‌شوند و نیز، اندکی از شیب آنها کاسته می‌شود.

توضیح: در خوشنویسی نستعلیق نباید کشیده‌ها مستقیما به «ق بزرگ» (آخر) و «و» و حروف تخت وصل شوند؛ مانند کلمات شور، عشق، شب، شک. در این کلمات، حرف «ش» را نمی‌توان کشیده نوشت (هر چند برخی از خوشنویسان در مواردی نادر چنین کشیده‌هایی نوشته‌اند).

تمرین منزل

در یک کادر مستطیل ۲۵×۱۰ مصرع «خوشا شما که جهان می‌رود به کام شما» را خوشنویسی کنید. سپس اجزای سطر را از نظر ارزش بصری در ۳ درجه گروه‌بندی ‌کرده، در ذیل سطر بنویسید.

تمرینات کارگاهی

۱. از تمامی کشیده‌های این جلسه، یک سطر تمرین کنید

٢. كلمات «مشتاق، مشاوره و مقصد» را به صورت کشیده بنویسید.

ترکیب‌بندی ‌در سطرنویسی

در جلسات گذشته، تا حدودی با سطرنویسی که یکی از ساده‌ترین ‌و رایج‌ترین قالب‌ها در خوشنویسی است آشنا شدید و عملا چند سطر را ترکیب‌بندی ‌و خوشنویسی کردید. در این جلسه پیرامون نحوه ترکیب‌بندی ‌و چگونگی انتخاب کشیده‌ها در سطرنویسی، مطالب بیشتری خواهید آموخت.

زیبایی و چشم‌نوازی یک سطر به عوامل متعددی بستگی دارد که در جلسه ششم، چهار اصل اولیه (یعنی، رعایت قواعد در تک تک اجزای سطر، ایجاد فاصله‌های یکنواخت مابین آنها، قرار دادن اجزای سطر در جایگاه مقرر بر خط زمینه و صعود آخرین جزء سطر) را آموختیم. اما نمی‌توان تنها با رعایت این چهار اصل به ترکیب‌بندی ‌صحیح و زیبا دست یافت. مهمترین اصل، علاوه بر اصول یاد شده، در ترکیب‌بندی ‌یک سطر اصل تعادل است. بدین معنی که اگر سطر را به وسیله یک خط عمودی از وسط به دو قسمت مساوی تقسیم کنیم، دو طرف از نظر سبکی و سنگینی هم‌وزن باشند، ساده‌ترین ‌روش برای ایجاد تعادل در سطر نویسی استفاده از تقارن است. در سرمشق‌های سطر نویسی جلسات گذشته دیدیم که کشیده‌ها نقش اصلی و اساسی در ایجاد تعادل و تقارن یک سطر ایفا می‌کنند. به همین دلیل، انتخاب درست کشیده‌ها و قرار دادن آنها در جایگاه مناسب سطر مهمترین مرحله ترکیب‌بندی ‌در سطر نویسی است.

برای آنکه بتوانیم کشیده‌ها را به درستی انتخاب کنیم و آنها را در جایگاه مناسبی قرار دهیم و در نهایت به ترکیب‌بندی ‌زیبا و چشم‌نوازی در سطر دست یابیم، ابتدا سطر را به ۵ قسمت مساوی تقسیم می‌کنیم و هر قسمت را با شماره‌ای مشخص می‌سازیم.

حال بهترین حالت‌های انتخاب کشیده یا کشیده‌ها را در سطر که با استفاده از خطوط ساده، به ترتیب اولویت بر روی مناطق پنج‌گانه‌ی سطر نمایش داده شده است با دقت مورد مطالعه و بررسی قرار دهید و به خاطر بسپارید.

همانطور که در دو حالت الف و ب مشاهده می‌شود بهترین قسمت از سطر برای یک کشیده، منطقه ۳ یعنی وسط سطر و برای دو کشیده، منطقه ۲ و ۴ می‌باشد. اگر جمله یا مصرعی که می‌باید در قالب سطر نویسی اجرا شود، قابلیت و امکان ترکیب‌بندی ‌در دو حالت اولویت اول را نداشت به ناچار باید از اولویت دوم در انتخاب کشیده‌ها استفاده کرد.

نکته: انتخاب کشیده در اول سطر (منطقه ۱)، و آخر سطر (منطقه ۵) در قالب‌های سطر نویسی جایز نیست؛ چرا که این نوع ترکیب‌بندی، تعادل سطر را به هم می‌ریزد و چشم را آزار می‌دهد.

توضیح: بدیهی است که راهکارهای فوق برای قالب سطر نویسی توصیه شده است. یک عبارت کوتاه و مصرعی شعر را می‌توان در قالب‌های گوناگون و متنوع از قبیل ترکیب‌بندی ‌در مستطیل، بیضی، سطر مایل، سطر منحنی صعودی و ... نیز اجرا کرد که ایجاد تعادل و ریتم در هر کدام با روش‌های متفاوت و متعددی صورت می‌پذیرد. همچنین، برخی سطرها از وجود کلماتی که قابلیت کشیده نوشتن را دارند عاری هستند. در این گونه موارد نیز باید به ترکیب‌بندی‌های ابتکاری روی آورد.

نحوه انتخاب ۳ کشیده در یک سطر

در برخی موارد می‌توان ۳ کشیده در یک سطر انتخاب کرد. در این گونه موارد، بهتر است سطر را به ۷ قسمت مساوی تقسیم کنیم و منطقه‌های ۲، ۴ و ۶ را برای کشیده نوشتن برگزینیم.

تمرین منزل

از کتاب‌های خوشنویسی و منابع دیگر، به گونه‌ای ‌۶ نمونه سطر نویسی انتخاب کنید که هر سطر نمایانگر یکی از حالت‌های اولویت ۱ (۲سطر)، اولویت ۲ (۲ سطر) و ۳ کشیده در یک سطر باشند. سپس از آنها فتوکپی تهیه کرده، ترکیب‌بندی ‌هر سطر را با خطوط ساده نمایش دهید و منطقه‌های کشیده را با شماره مربوط مشخص کنید.

تمرینات کارگاهی

۱. عبارت «توانا بود هر که دانا بود» را در یکی از حالات اولویت ۱ ترکیب‌بندی ‌و خوشنویسی کنید.

۲. عبارت «با یار آشنا سخن آشنا بگو» را در یکی از حالات اولویت ۱ ترکیب‌بندی ‌و خوشنویسی کنید.

سطر نویسی یکی از قالب‌های رایج در خوشنویسی است که منظور از آن: جمله و عبارتی کوتاه یا مصرعی شعر است که بر روی یک خط زمينه افقی خوشنویسی شود.

هر چند یک سطر از اجزای مختلف تشکیل می‌‌شود اما این اجزا باید طوری کنار هم قرار گیرند که در نهایت یک کلّ منسجم و هماهنگ را به وجود آورند. در درس‌های آینده در مورد سطرنویسی مطالب جامع‌تری ارائه خواهد شد. در این درس فقط به رعایت چهار نکته کلی در مورد سطر نویسی اشاره می‌‌شود:

١. رعایت قواعد در نگارش تک تک اجزای تشکیل دهنده سطر

٢. رعایت جایگاه اجزای سطر نسبت به خط زمینه

۳. رعایت فاصله‌های یکنواخت، بین اجزای سطر (که معمولا در حدود یک نقطه می‌‌باشد).

۴. ایجاد صعود در پایان سطر ( که با قرار دادن آخرین جزء سطر در بالاتر از جایگاه معمول آن نسبت به خط زمینه صورت می‌‌پذیرد).

اولین سرمشق سطرنویسی را با دقت مورد مطالعه و بررسی قرار داده، به سؤالات مطرح شده در مورد آن پاسخ دهید و با راهنمایی‌های هنرآموز محترم، به بحث و تبادل نظر بپردازید.

تمرین منزل

در یک کادر مربع به ابعاد cm ۱۵×۱۵، نقطه‌ها را طوری اجرا کنید که در قسمت بالا، نقطه‌ها به صورت درهم رفته و پر قرار گیرند و هر چه به طرف پایین کادر نزدیک می‌‌شوید فاصله‌ها بیشتر و از تراکم نقطه‌ها کاسته شود، به طوری که در  آخر کادر نقطه‌ای ‌وجود نداشته باشد.

تمرینات کارگاهی

١- هر یک از شکل‌های «کو»، «با» و «ک» کشیده را یک سطر تمرین کنید.

۲- سطر سرمشق را سه بار خوشنویسی کنید.

۳- هر یک از کلمات لوازم و باریک را یک سطر بنویسید.

آموزش الفبا (حروفِ گرد)

گروه حروف گرد، شکل‌های «ن، ق، ل، س، ص، س، ی، ح، ع» را شامل می‌‌شود که در این جلسه فقط شکل‌های «ن، ق، ل» آموزش داده می‌‌شود.

قبل از آنکه به نحوه‌ی اجرای شکل «ن» در نستعلیق بپردازیم لازم است حرکت دوم «ن»، که گردی آن را تشکیل می‌دهد و در تمامی حروف گرد (به استثنای ی، ح، ع که با کمی تغییر اجرا می‌‌شود) تکرار می‌‌شود، به عنوان شکل پایه حروف گرد، مورد مطالعه و بررسی قرار دهیم. این شکل، حاصل حرکتی است بر حول دایره‌ای ‌به قطر ۳ نقطه که از  سمت راست آن شروع و تا  دایره (یک نقطه بالاتر از سمت راست) در سمت چپ ادامه می‌‌یابد. این حرکت در قسمت پایین، اندکی متمایل به چپ، کمی گودتر می‌‌شود. گفتنی است که خط زمینه از  دایره مزبور عبور می‌‌کند. به عبارت دیگر، حرکت شکل پایه از خط زمینه شروع می‌‌شود و تا یک نقطه بالاتر از خط زمینه ادامه می‌‌یابد. گودی این شکل در سمت راست یک نقطه و در سمت چپ ۲ نقطه خواهد بود. این شکل باید به اندازه کافی و به صورت جداگانه تمرین شود (نمونه ۱-۷).

نحوه اجرای شکل «ن»

ابتدا نقطه‌های راهنما را به صورت ۲ نقطه‌ی عمودی قرار می‌دهیم. سپس در حرکت اول یک «الفِ» ۲ نقطه می‌‌نویسیم که انتهای آن بر خط زمینه مماس شود. در حرکت دوم، شکل پایه حروف گرد را به انتهای «الف» وصل می‌‌کنیم تا شکل کامل شود.

نکته: نقطه‌ی شكل «ن» در نستعلیق جایگاه ثابت و مشخصی دارد و نمی‌‌توان آن را تغییر داد.

نحوه اجرای «ق»

نقطه‌های راهنما را همانند نقطه‌های راهنمای شکل «ن» قرار داده، سپس در ۲ نقطه بالاتر از خط زمینه، سر «ق» را مانند سر «ف» می‌‌نویسیم و با نوک قلم تا خط زمینه با اندکی قوس اما به حالت عمود ادامه می‌‌دهیم، حال شکل پایه را به آن وصل کرده، شکل را کامل می‌‌کنیم. این شکل نیز همانند شکل «ن» با دو حرکت قلم نوشته می‌‌شود.

نحوه اجرای «ل»

برای اجرای شکل «ل» همانند «ن» عمل می‌‌کنیم با این تفاوت که طول الف «ل» باید ۵/۴ تا ۵ نقطه باشد نمونه.

تمرین منزل

در مرکز یک کادر مربع به ابعاد cm ۴۰×۴۰ (از مقوای سفید) دایره‌ای ‌به شعاع cm ۴ رسم کنید، سپس شكل «ل» را که قطر گردی آن در حدود cm ۴ باشد طراحی کرده، بر روی مقوای رنگی ۱۲ بار تکرار کنید حال این ۱۲ عدد «ل» را از مقوا قیچی کرده، در محیط دایره‌ای ‌که قبلا بر روی مقوای سفید رسم کرده‌اید طوری کنار هم بچسبانید که نوک «الف» شکل‌های «ل» با محیط دایره مماس شود.

تمرینات کارگاهی

١- شکل پایه حروف گرد را با قرار دادن نقطه‌های راهنما در اول سطر، پنج سطر تمرین کنید.

۲- هر یک از شکل‌های «ن، ق، ل» را دو سطر تمرین کنید.

۳- هر یک از کلمات «باران، زورق و بال» را به صورت جداگانه یک سطر تمرین کنید (نقطه‌های راهنما در اول سطر فراموش نشود).

۴- سه کلمه جدید از حروف خوانده شده پیدا کرده، از هر کدام یک سطر خوشنویسی کنید.

در این جلسه شکل‌های «س»، «ص» و «س کشیده» را مورد بررسی قرار داده، نحوه اجرای آنها را خواهیم آموخت.

نحوه اجرای شکل «س»

ابتدا نقطه‌های راهنما را به صورت ۲ نقطه عمودی در بالای خط زمینه قرار دهید. سپس با نوک بالایی قلم، دندانه اول را با حرکتی قوس‌دار در جهت پایین و چپ اجرا کرده، در ادامه دندانه دوم را با یک برجستگی به وسیله نیش قلم و امتداد آن در جهت افقی به اندازه ۱ نقطه بنویسید و دندانه سوم را بدون برجستگی با نوک قلم تا خط زمینه به صورت عمودی ادامه دهید. حال شکل پایه را به آن وصل کرده شکل «س» را کامل کنید. گفتنی است که دندانه‌های «س» از  تا  پهنای قلم ضخامت دارد.

نحوه اجرای شکل «ص»

بعد از قرار دادن نقطه‌های راهنما، حرکت اول را که شبیه «ط» می‌‌باشد از حدود ۲ نقطه بالاتر از خط شروع کرده، قسمت زیرین سر «ص» را با  پهنای قلم با یک حرکت قوس‌دار به طرف پایین و چپ اجرا می‌‌کنیم و ادامه آن را با نوک قلم به صورت عمودی تا خط زمینه امتداد می‌‌دهیم. در پایان با اتصال شکل پایه حروف گرد، شکل «ص» را کامل می‌‌کنیم.

نحوه اجرای «س» کشیده

قسمت اول این شکل از یک کشیده و دنباله‌ای ‌به صورت عمودی به طرف پایین تشکیل شده است. برای اجرای کشیده، ابتدا قلم را با زاويه‌ی ̊۶۰ حدود ۴ نقطه بالاتر از خط زمینه قرار داده، به طول یک نقطه به حالت تقریبا افقی به طرف چپ حرکت می‌‌دهیم. سپس با شیب تندتر مانند حرکت سرکش «ک» حرکت را به طرف خط زمینه ادامه داده، به تدریج این حرکت را به حرکت افقی تبدیل می‌‌کنیم به طوری که طول قسمت شیب‌دار ‌۲ برابر طول قسمت افقی باشد. در طول این حرکت، زاویه قلم از ۶۰ درجه در شروع به ۹۰ درجه در پایان کشیده تغییر می‌‌کند. در پایان، حرکت را با نوک قلم به صورت عمودی تا خط زمینه ادامه می‌‌دهیم. (شیب این کشیده حدود ۲ نقطه خواهد بود). حال، شکل پایه حروف گرد را به آن وصل کرده، شکل را کامل می‌‌کنیم. طول کشیده «س» از ۷ تا ۱۰ نقطه متغیّر است.

نکته: تمامی کشیده‌هایی که مانند «س کشیده» بدون واسطه به گردی وصل می‌‌شوند  از طول آنها در قسمت آخر کشیده، حالت افقی دارند، اما کشیده‌هایی که مستقیما به گردی وصل نشوند در آخر از طول کشیده کمی به طرف بالا صعود می‌‌کنند. مانند دو کلمه‌ی «ستاره» و «رُستن»

تمرین منزل

یک جمله یا عبارت کوتاه را با استفاده از حروف و کلمات آموخته شده بسازید و بر روی یک خط زمینه در قالب سطر نویسی، با رعایت قواعد مربوط، خوشنویسی کنید.

تمرینات کارگاهی

۱. هر یک از شکل‌های «س، ص، س کشیده» را در سطر تمرین کنید.

۲. سه کلمه جدید که در آن حروف «س، ص، س کشیده» به کار رفته باشد پیدا کنید و از هر یک، دو سطر خوشنویسی کنید.

٣. کلمه ستاره را به صورت کشیده، یک سطر خوشنویسی کنید.

یادآوری: در اجرای تمامی تمرینات از نقطه‌های راهنما در اول سطر استفاده کنید.

تمرین منزل

با استفاده از حروف و کلماتی که تاکنون آموخته‌اید، جمله یا عبارتی کوتاه بسازید و آن را در یک ورق A4 در قالب سطر نویسی اجرا کنید و سپس ارزش بصری هر کدام از اجزای سطر را در ۳ درجه گروه‌بندی ‌‌کرده، در زیر سطر بنویسید.

تمرینات کارگاهی

۱. هر یک از شکل‌های «کد، ل، ب کشیده، ش» را، یک سطر تمرین کنید.

۲. سرمشق متن درس را سه بار خوشنویسی کنید.

۳. هر یک از کلمات «لذت»، «ستاره» را، یک سطر خوشنویسی کنید.